گسترش روزافزون ارتباطات و تاثیر آن بر فضای اقتصادی اجتماعی و سیاسی جوامع، پیچیدگی­های ناشی از پیشرفت سریع و شتابان فناوری؛ وجود دولتی کارآمد و به روز را به منظور انجام وظایف حکومتی، ضروری      می­سازد. به عنوان یکی از مهمترین مقولات جامعه اطلاعاتی دولت الکترونیک می توان نام برد. شروع به کارگیری دولت الکترونیک غالباً در جهت انجام تغییرات در فرآیندهای دولتی نظیر تمرکززدایی، بهبود، کارآیی، اثربخشی و کاهش هزینه است. جامعه امروزی با سرعتی شتابان به سوی بهره­گیری از بسترها و ابزارهای الکترونیکی پیش می­روند. اینترنت این امکان را فراهم آورده است که بشر امروزی بتواند بسیاری از خزانه­های اطلاعاتی خود را از طریق این بسترها فراهم کرده و در دسترس قرار دهد و امور روزمره خود را انجام دهد. دولت الکترونیک، تحقق شعار دولت پاسخگو است که ضمن پاسخگویی، امکان دسترسی شهروندان به اطلاعات مورد نیاز را به بهترین نحو فراهم سازد.

امروز با پیشرفت هایى که در فناورى اطلاعات و ارتباطات حاصل شده و نیز اثرگذارى این فناورى بر جوانب مختلف زندگى و ظهور عصر دیجیتال که به موج چهارم مشهور شده است، تغییر در زمینه هاى مختلف زندگى امرى اجتناب ناپذیر شده و در صورت ناسازگارى سازمانها با این تغییرات ناکارآمدى سازمان ها بیش از پیش مشهود خواهد بود که بازاریابى و تجارت و دولت الکترونیکى نمونه هایى از این تأثیرگذارى است. یکى از آرمان­هاى در حال تحقق عصر ارتباطات و اطلاعات، دولت الکترونیکى (E-Government ) است.

واژه دولت الکترونیکى که حدود یک دهه بیشتر از عمر آن نمى­گذرد مفهوم خاصى به خود گرفته است، هرچند عده­اى دولت الکترونیکى را یک نوع تجارت الکترونیکى در محدوده شهر و یا کشور مى­دانند و بعضى­ها نیز دولت الکترونیکى را انقلابى همپایه انقلاب صنعتى مى­دانند. اما به هر حال ایده خدمات شبانه روزى در تمامى اوقات - حتى روزهاى تعطیل - با ظهور دولت الکترونیکى عملى شده است.

 

1. تاریخچه پیدایش دولت الکترونیک

روند شکل گیرى دولت الکترونیکى بدین گونه آغاز شد که در طول نیمه دوم دهه ۱۹۹۰ بخش خصوصى کشور آمریکا مسئول ایجاد دولت الکترونیکى شد. وجود شبکه جهانى گسترده اینترنت (World wide web) به شکل گیرى برخى اقدام هاى تجارى در شرکت ها منجر شد و نتایج خوب و قابل سنجشى نیز از این اقدام ها حاصل آمد. یکى از مهمترین این نتایج افزایش اثربخشى کارکنان در سازمان ها بود، به گونه اى که در بازده کارى آنها افزایش قابل ملاحظه اى به وجود آمد؛ به عنوان نمونه در سال ۱۹۹۹ میانگین بازده کارى در هر ساعت براى هر فرد پنج درصد افزایش یافت. هنگامى که فناورى وب جهانى در اکثر بخش هاى خصوصى به کار گرفته شد، دولت از این حرکت عقب ماند، لذا توجه دولت به این مسأله معطوف شد که ارائه خدمات به شهروندان به صورت الکترونیک بسیار آسان تر خواهد بود.

وینتون سرف (Vinton cref) که به عنوان یکى از پایه گذاران وب جهانى مشهور شده است این پیشنهاد را به دولت ها داد که « لطفاً از فناورى IT استفاده کنید. اجازه دهید که خدمات تان بیشتر در دسترس باشد، همچنین هرگز از فناورى اینترنت نهراسید اما همیشه براى آن برنامه ریزى کنید».

لذا شهر گولدن به این نیاز استراتژى پى برد و در سال ،۲۰۰۱ برنامه ریزى استراتژیک براى تبدیل این شهر به یک شهر الکترونیک و نیز پایه گذارى دولت الکترونیک به جاى دولت حاکم بر این شهر آغاز شد.

 

2. اهداف دولت الکترونیک

هدف دولت الکترونیکى ارائه خدمات بهتر و بیشتر با هزینه کمتر و اثربخشى بالاتر است که این هدف کلى از تأسیس یک دولت الکترونیکى است اما مى توان اهداف جزیى تر زیر را درباره شکل گیرى این گونه دولت ها برشمرد :

• ارائه خدمات یکپارچه : خدماتى که دولت ها ارائه مى دهند در دولت الکترونیکى به صورت یکپارچه ارائه خواهد شد.
• ارائه خدمات با ارزش افزوده : دولت الکترونیکى، دولت ها را در ارائه خدمات منسجم کمک مى کند تا به جاى سرگردان شدن ارباب رجوع در ادارات کارهاى ادارى خود را از یک نقطه آغاز و در همان نقطه به پایان برسانند.
• ارائه خدمات شخصى : دولت الکترونیکى قادر است نسبت به بازسازى روابط میان خود و مردم اقدام کند. در واقع به جاى ارائه خدمات یکسان براى همه - دولت الکترونیکى مى تواند به کمک فناورى هاى اطلاعات و ارتباطات (ICT) با مردم به صورت افرادى غیریکسان عمل کرده و آنها را به صورت شخصیت هایى مستقل که خواهان سرویس هاى غیریکسانى هستند در نظر گرفته و به آنها خدمات شخصى (customize) ارائه دهد.
• ارائه خدمات با سرعت بیشتر : امروز با پیشرفت هایى که در فناورى اطلاعات و ارتباطات حاصل شده و نیز اثرگذارى این فناورى بر جوانب مختلف زندگى و ظهور عصر دیجیتال که به موج چهارم مشهور شده است، تغییر در زمینه هاى مختلف زندگى امرى اجتناب ناپذیر شده و در صورت ناسازگارى سازمانها با این تغییرات ناکارآمدى سازمان ها بیش از پیش مشهود خواهد بود که بازاریابى و تجارت و دولت الکترونیکى نمونه هایى از این تأثیرگذارى است. یکى از آرمان هاى در حال تحقق عصر ارتباطات و اطلاعات، دولت الکترونیکى (e_government) است.
• توسعه فناورى : با دسترسى به فناورى هاى نو به سازمان ها و شرکت هاى دولتى کمک مى شود تا توسعه ساختارى را از طریق مدل هاى دیجیتالى فراهم کند و باترکیب آنها در سیستم هاى مدیریت سنتى شاهد تغییرات شگرفى در این حوزه باشند.
• از میان بردن شکاف دیجیتالى : با از میان بردن طبقات دیجیتالى دولت ها این امکان را دارند تا دسترسى به فناورى هاى جدید را براى عموم مردم از طریق دوره هاى مختلف مهیا کنند.

3. تعاریف دولت الکترونیکى

صاحب نظرات تعاریف مختلفى از دولت الکترونیکى ارائه نموده­اند. در ادامه به بعضی از آنها اشاره خواهد شد :

• دولت الکترونیک، استفاده دولت و سایر سازمان­های دولتی از فناوری اطلاعات، به منشور تحول در رابطه شهروندان، مراکز تجاری و سایر موارد است که با دولت در حال تعامل هستند و به افراد، تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی، اصلاح کیفیت آن­ها و ارایه فرصت­های گسترده برای مشارکت در فرآیندها و نهادهای مردم سالار را می دهد.(نوبخت و بختیاری،1387)
• دولت الکترونیک صورتی از تجارت الکترونیک است که در بخش دولتی به کار می­رود. در دولت الکترونیکی با استفاده از فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیکی، شهروندان قادر به دسترسی سریع و راحت­تر به اطلاعات دولتی و خدمات عموممی می­شوند و تراکنش بین سازمان­های دولتی و بخش­های خصوصی بسیار ارزان و آسان می­گردد (توربن،1387).
• دولت الکترونیک یک دولت ارقامی(دیجیتالی) بدون دیوار و یک ساختمان و سازمان مجازی است که خدمات دولتی را بی­واسطه به شهروندان ارایه می­کند و آن­ها را در فعالیت­های اجتماعی شرکت می­دهد، بنابراین مردم دولتشان را در انگشتان خویش خواهند داشت (شمس،1385).
• دولت الکترونیک به معنای تحویل و دریافت خدمات تبادل اطلاعات به دو صورت مختلف انجام می­شود. سازمانی(دولتی) و یا برون سازمانی (فرادولتی) می­باشد که به صورت ارتباط و تاثیر دو سویه میان دولت و شهروندان، سازمان­های غیرانتفاعی، بازرگانان، کارمندان و خود دیده می­شود (فیضی و مقدسی،1384).
• دولت الکترونیک پیش از انکه در مورد مباحثی که مربوط به الکترونیک است، کارایی داشته باشد؛ به دولت مربوط است و دولت از مزایای آن بهره­مند می­شود(به منشور دستیابی به دولتی بهتر). در واقع دولت الکترونیک به منزله ابزاری استکه راه­حل­های بالقوه را به رهبران کل مجموعه دولت از جمله: مدیران فناوری اطلاعات، مدیران برنامه، رؤسای سازمان­ها، طراحان دولت الکترونیک در سراسر مجموعه دولت و نیز سیاستمداران ارایه می­دهد، زیرا تمامی این مدیران دارای نقش کلیدی هستند و نقش تک تک آنان با گسترش دولت الکترونیک تغییر پیدا می­کند(شهباز مرادی،1386).
• در تعریف دیگر دولت الکترونیک عبارت است از ارایه خدمات و اطلاعات دولتی از طریق اینترنت، یا سایر رسانه­های الکترونیکی که در این صورت سیستم­های ارایه خدمات و اطلاعات مبتنی بر اینترنت بر خلاف سایر ساختارهای سنتی که سلسله مراتب و خطی و یک طره­اند، حالت غیرسلسله مراتبی و غیرخطی و دو­طرفه به خود گرفته و به صورت بیست و چهار ساعته و هفت روز هفته به ارایه خدمات برخط می­پردازند(یعقوبی،1386).
• دولت الکترونیک روشى براى دولت­ها به منظور استفاده از فناورى هاى جدید است تا امکانات لازم براى دسترسى مناسب به اطلاعات مورد نیاز و خدمات دولتى و ارائه فرصت هاى یکسان براى شهروندان در فرآیندها و نهادهاى مدنى را فراهم کند.

از برآیند تعارف ارایه شده می­توان نتیجه گرفت که دولت الکترونیک در واقع عبارت است از به کارگیری فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی در ارایه خدمات دولتی به گونه­ای که شهروندان بتوانند به اطلاعات و خدمات ضروری خود به شکل الکترونیک و با استفاده از رایانه و به شکلی تعاملی دسترسی داشته باشند. بر این اساس می­توان گفت شهروند الکترونیکی نیز کسی است که توانایی لازم برای کار با کامپیوتر را داشته و بتواند از اینترت برای انجام سریع­تر و موثرتر کارهای زندگی روزمره از قبیل برقراری ارتباط با دیگران، خرید و فروش، تعاملات بانکی، استخدام، مسافرت، تفریح، سرگرمی و پزشکی استفاده کند(متواضع،1386).

4. شکل گیرى دولت الکترونیکى

امروزه می­توانم عمده­ترین تغییرات را در حوزه­های فناوری اطلاعات و ارتباطات مشاهده کنیم. در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات تحولات عظیمی در سرتاسر جهان در حال وقوع است. تحولاتی که اساس زندگی انسان، روش کارکردن، شیوه­های آموختن، فرایندهای کسب و کار و برقراری ارتباطات متقابل بشر را دگرگون می­کند(آلدریچ،2004)، اما با قاطعیت می­توان گفت که دامنه تغییرات در هیچ قسمتی با اندازه ساختار دولت­ها نبوده است(میلارد،2002). از این رو امروزه شکل جدیدی از فرایند جکومت پا به عرصه وجود  گذاشته است که دولت الکترونیک نامیده می­شود. به همسن دلیل گروه پژوهشی گارتنر پیش­بینی می­کند که دولت الترونیک، ساختار دولت را به کلی تغییر دهد و این تغییر وسیع­تر از همه تغییراتی می­باشد که در قرن بیستم رخ داده است(آلدریج،2002).

5. موانع شکل گیرى دولت الکترونیکى

در راه شکل گیرى و ایجاد دولت الکترونیکى موانعى وجود دارد که به شرح زیر می­توان آنها را برشمرد:

• عدم حمایت مدیران ارشد سازمانى از شکل گیرى دولت الکترونیکى؛
• عدم احساس نیاز به تشکیل دولت الکترونیکى؛
• هزینه هاى سنگین راه اندازى چنین دولتى مشتمل بر هزینه هاى ایجاد، نگهدارى و توسعه شبکه ها و پایگاه هاى اطلاع رسانى در سطح کشور؛
• کمبود نیروهاى متخصص در رشته فناورى اطلاعات و ارتباطات؛
• نحوه ارائه اطلاعات درخواستى مشتریان به صورت قابل دسترس براى آنها؛
• عدم توانایى در مرزبندى اطلاعات محرمانه و غیرمحرمانه؛
• مشکلات مربوط به حفاظت از اطلاعات شخصى افراد و سازمان ها؛
• راهکارهاى دسترسى کاربران به دولت الکترونیک؛
• کمبود سواد رایانه اى در مورد کاربران؛
• مشکلات تحلیل و مهندسى مجدد اطلاعات سازمان ها به منظور الکترونیکى کردن دولت.

6. ساختار دولت الکترونیک

ستون اصلى دولت الکترونیکى رابطه­اى است که با شهروندان، شرکت­ها، کارکنان و مؤسسات دولتى برقرار مى­شود و این ارتباطات است که روح دولت الکترونیک را تشکیل مى­دهد. دولت الکترونیک براى خدمات­دهى به شهروندان، واحدهاى خصوصى و شرکت­هاى دولتى دیگر از کانال­هاى مختلفى استفاده مى­کند که خود به روابطى میان دولت و سایر ارکان جامعه منتهى مى­شود که در گروه هاى زیر دسته بندى مى­شود :

•  (Government to Business) یا G2B : رابطه اى که میان دولت و شرکت هاى خصوصى برقرار مى شود که در آن دولت سرویسى را به آن سازمان ارائه مى دهد، مانند ارائه مجوز و گواهینامه ها، انجام خرید و فروش کالاها و خدمات و غیره.
• (Government to Citizen)  یا G2C : رابطه دولت با شهروندان که در این رابطه دولت خدماتى را به شهروندان ارائه مى دهد، در این نوع رابطه دولت سرویس هاى درخواستى شهروندان را به صورت رایگان بر روى شبکه قرار مى دهد.
• (Citizen to Government)  یا C2G : ارتباطى میان دولت و مردم که در آن شهروندان اطلاعاتى را به دولت ارائه مى دهند، به عنوان نمونه اى کاربردى مى توان به انتخابات الکترونیکى اشاره کرد.
• (Government to Government)  یا G2G : رابطه اى درون سازمانى میان ادارات دولتى و یا میان دولت هاى مختلف که در آن هر یک از سازمان ها یا دولت ها اقدام به ارائه سرویس مى کنند و یا روابطى را بر روى شبکه جهانى به وجود آورند.
• (Government to Employer)  یا  G2E : رابطه میان دولت و کارمندانش است که شامل سرویس­هایى است که در رابطه با شغل کارمندان بر روى شبکه جهانى در اختیار آنها قرار مى گیرد. این سرویس ها شامل امور مالیاتى، حقوقى و مالى است. رسیدگى به عملکرد پرسنل و ارتباطات درون سازمانى در جهت کاهش بوروکراسى­هاى بى­مورد ادارى و جلوگیرى از اتلاف زمان و افزایش بهره ورى در سازمان نیز از مصادیق G2E است. G2E یکی از اثربخش­ترین راه­هایی است که به منظور یادگیری الکترونیک () و مدیریت دانش() صورت می­گیرد. این نوع کاربردها، عموماً در شبکه­های دولتی یا شبکه­های خصوصی یافت می­شودو تعامل میان دولت و کارمندان دولت شامل اطلاعات پرسنلی کارکنان، دریافت خدمات پرسنلی و سایر اطلاعات قابل مبادله میان سازمان­های دولتی و کارکنان می­باشد(توربن،1386).

 

 

7.  مراحل ایجاد دولت الکترونیک

بلامی وتیلور بر این عقیده­اند که توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات دارای سه مرحله می­باشد:

1- اولین مرحله اتوماسیون است که هدف از آن استفاده از ماشین اداری برای کاهش هزینه کارهای متداول و عمدتاً مکاتبات بوده و اطلاعات در آن نیز دارای نقش جانبی است. این مرحله از ویژگی­های دوران اولیه مدیریت­گرایی به شمار می­آید.

2- دومین مرحله، اطلاعاتی کردن است که به معنای تغییر حالت از خودکاری به تأثیرگذاری بر اطلاعات آزاد شده، توصیف شده است.

3- مرحله نهایی، تبدیل کردن است که به معنای استفاده از مهندسی مجدد فرآیندهای کسب و کار به منظور سازماندهی مجدد در سراسر سازمان و مشترک کردن داده­های تعریف شده است. این مرحله را می­توان هدف دولت الکترونیک دانست(هیوز،1385).

 

8. مراحل تکامل دولت الکترونیک

در روند گسترش سرویس هایى که دولت الکترونیک به جامعه ارائه مى دهد، دولت باید از مراحل مختلفى عبور کند که این مراحل در چهار بخش زیر تقسیم بندى مى شود :

1. به وجود آمدن web site دولتى که شامل اطلاعاتى در مورد سازمان هاى مختلف است.
2. ایجاد web site هاى دولتى که شامل سازمان ها در یک محیط تعاملى هستند.
3. ایجاد web site هایى که به سرویس گیرندگان این اجازه را مى دهند که بتوانند به اطلاعات شخصى مورد نیاز دست یابند.
4. گسترش web siteها و شبکه هایى که دائماً به شهروندان خدمات ارائه مى دهند و شامل سازمان­هاى زیادى هستند که توسط این شبکه به یکدیگر متصل شده اند.

 

9. مزایاى دولت الکترونیک

دولت الکترونیک امکانات فراوانى را براى تحقق حکومت مدارى خوب فراهم مى­کند و با به کارگیرى فناورى­هاى جدید به بهبود فرایندهاى ارائه خدمات عمومى، تسریع ارائه خدمات، پاسخگوتر شدن دولت، شفافیت اطلاعات، کاهش فاصله میان مردم و دولت، مشارکت شهروندان در تصمیم گیرى هاى عمومى، گسترش عدالت اجتماعى از طریق فرصت هاى برابر براى افراد، ارتباط مستقیم با مقام هاى دولتى، صرفه جویى در زمان، حمل و نقل، ساعات کار، هزینه هاى خدمات و منابع انرژى، امکان ارائه خدمات در هر مکان و هر زمان، افزایش کارآیى، کوچک سازى دولت، تسهیل اخذ اطلاعات و خدمات از سوى شهروندان و نیز به وسیله دولت، تسهیل فرایندهاى کارى سازمان ها کمک مى کند.

 

10. جایگاه ایران در دولت الکترونیکى

دولت الکترونیک در ایران داراى متولى مستقلى نیست، اما در بعضى زمینه ها فعال است. نزدیک به هزار سایت دولتى ایرانى فعال است که با وجود همه کاستى­ها و نقص هایى که دارند بخشى از بار دولت الکترونیکى را بر دوش مى کشند.

دفاتر مختلف دولت الکترونیک که در شهرهاى مختلف راه اندازى شده است، خدمات و سرویس هایى هر چند محدود به شهروندان ارائه مى دهند. اعطاى وام ها و تسهیلاتى از طریق طرح تکفا به سازمان ها و شرکت هاى خصوصى در حوزه IT تأثیر مستقیمى در گسترش دولت الکترونیکى در ایران خواهد داشت. اما این تلاش ها در گستره جهانى تلاشى اندک به حساب مى آید.